Πινελιές από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 (Α' Μέρος)

 

Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου. Ευγένιος Ντελακρουά.

Ρομαντισμός (τέλη 18^ου αιώνα – μέσα 19^ου): Καλλιτεχνικό ρεύμα που ξεκίνησε στη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία και εξαπλώθηκε στη Γαλλία, την Ισπανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στο συναίσθημα, παρά στη λογική -χωρίς να την απορρίπτουν- οι καλλιτέχνες  προσπαθούν να προκαλέσουν συγκίνηση στον δέκτη και συχνά εκφράζουν το αίσθημα του ανικανοποίητου. Για αυτό, άλλωστε, αρκετοί από αυτούς έστρεψαν τη ματιά τους σε καινούριους τόπους -όπως η Ελλάδα και η Ισπανία[1]- αναζητώντας νέες πηγές έμπνευσης. Ένα από τα πολλά και διαφορετικά χαρακτηριστικά του ρομαντισμού είναι η αποτύπωση της προσωπικής άποψης και της εσωτερικής κατάστασης του καλλιτέχνη στο έργο. Για να γίνει πιο απλό και κατανοητό, αν δούμε έναν πίνακα της Αναγέννησης, ένα τοπίο για παράδειγμα, θα παρατηρήσουμε τη φύση να εξιδανικεύεται (γαλανός ουρανός, πολύχρωμα λουλουδάκια, καταπράσινα λιβάδια, σύννεφα, ωραία αγγελάκια, κτλ.). Αντίθετα, στον ρομαντισμό, η φύση εκφράζει όσα ο ίδιος ο καλλιτέχνης νιώθει. Αν είναι ερωτευμένος, η φύση θα είναι ωραία και οι εικόνες παραδεισένιες. Αν λυπάται, σε ένα τοπίο πιθανόν να υπάρχει βροχή. Αν μέσα του παλεύει, η θάλασσα θα απεικονίζεται σκοτεινή κι αγριεμένη, τα κύματα θα χτυπούν αλύπητα πάνω στα βράχια.

 

Η γέννηση της Αφροδίτης. Σάντρο Μποτιτσέλι.

Αυτή η διαφορετική προσέγγιση αποτυπώνεται και στο ανθρώπινο σώμα. Αν για τους ζωγράφους της Αναγέννησης η ιδανική φιγούρα είναι, για παράδειγμα, εκείνη της Αφροδίτης του Μποτιτσέλι, οι ρομαντικοί ζωγράφοι κινούνται πάλι στο ίδιο πλαίσιο που περιγράψαμε προηγουμένως. Για να καταλάβουμε τη διαφορά, ας φέρουμε στο μυαλό μας την Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου του Ευγένιου Ντελακρουά. Από τη μια, η αποθέωση του γυναικείου σώματος και ο θαυμασμός για την κλασσική ομορφιά και, από την άλλη, η έκφραση της απόγνωσης, της αγωνίας, της αβεβαιότητας. Η Αφροδίτη έχει τα χέρια μαζεμένα, ποθητή, ευάλωτη, υποσχόμενη. Η Ελλάδα με τα χέρια ανοιχτά φαντάζει ηρωική, διαμαρτυρόμενη και ταυτόχρονα μεγαλόπρεπη μέσα στη δυστυχία της. Είναι σαν να λέει: «δεν έχω κάτι άλλο να δώσω», «δεν βλέπετε τι συμβαίνει;»

Μέσα, λοιπόν, σε αυτό το πλαίσιο του ρομαντισμού, αρκετοί καλλιτέχνες λειτούργησαν -όπως θα λέγαμε σήμερα- ως influencers. Οι πίνακες ήταν η τηλεόραση και ο κινηματογράφος της εποχής και χρησίμευσαν ως ένα κάλεσμα με πολλούς αποδέκτες, κυρίως της ανερχόμενης αστικής τάξης, που πολύ απλά και συνοπτικά περνούσαν το μήνυμα: Κοιτάχτε πώς έχουν καταντήσει οι απόγονοι του Σωκράτη, αλλά και του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, που τα βιβλία τους διαβάζετε και θαυμάζετε. Σπεύστε να δείτε πώς αγωνίζονται μόνοι τους απέναντι στο οθωμανικό θηρίο και τρέξτε να τους βοηθήσετε. Το ίδιο συνέβη και με τη ρομαντική ποίηση, το νούμερο ένα «social media» της ρομαντικής περιόδου όσον αφορά στη λογοτεχνία. Ο Βίκτωρ Ουγκό, ο Φρίντριχ Σίλερ, ο Πέρσι Σέλλεϊ και, φυσικά, ο Τζορτζ Γκόρντον Μπάιρον, γνωστότερος ως Λόρδος Βύρων, είναι μόνο ορισμένα από τα ονόματα που συνεισέφεραν στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, αφού τα έργα τους διαβάζονταν σε λέσχες και καλλιτεχνικά καφενεία των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών και συνέβαλαν στην εξέλιξη του φιλελληνισμού.

---

[1] Αν και κατά την πρώτη δεκαετία του 19^ου αιώνα η Ισπανία διεξάγει το δικό της απελευθερωτικό αγώνα εναντίον των Γάλλων, τα ιστορικά δεδομένα των δύο χωρών και τα γεγονότα που συμβαίνουν κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζονται. Αναμφίβολα, ωστόσο, και οι δύο κόσμοι αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες του ρομαντισμού.

21 Μαρτίου 2023 – Παγκόσμια ημέρα ποίησης.

 

"Κοκκινολαίμης". Πίνακας ζωγραφισμένος με το στόμα από τον Τριαντάφυλλο Ηλιάδη.

Λυρική, επική, επαναστατική, ανατρεπτική, κοινωνική, εσωτερική, όποιος χαρακτηρισμός κι αν της ταιριάζει, η ποίηση είναι πάντα παρούσα στην ανθρώπινη ζωή για να εκφράσει πόθους, χαρές, αγωνίες, τολμήματα και όλα όσα ξεχειλίζουν από την ψυχή του κάθε δημιουργού. Τι καλύτερο, λοιπόν, από το να αφεθούμε για να μας συνεπάρει η δύναμη κάποιων -ελάχιστων- στίχων;

Ας ξεκινήσουμε...

 

Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη

περπατώντας η Δόξα μονάχη

μελετά τα λαμπρά παλληκάρια

και στην κόμη στεφάνι φορεί

γινωμένο από λίγα χορτάρια

πού ’χαν μείνει στην έρημη γη.

Διονύσιος Σολωμός (1798-1857). Ο εθνικός ποιητής της Ελλάδας. Δημιουργός του Ύμνος εις την ελευθερίαν, ποίημα 158 στροφών με επιρροές από τον ρομαντισμό και τον νεοκλασσικισμό. Οι δύο πρώτες στροφές αποτελούν τον εθνικό ύμνο της χώρας. Άλλα σημαντικά έργα του: Ωδή στον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα, Η καταστροφή των Ψαρών, Η φαρμακωμένη, Η γυναίκα της Ζάκυνθος, Ο κρητικός, Ελεύθεροι πολιορκημένοι, Ο Πόρφυρας.

 

ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ (απόσπασμα)

Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ

και μυρσίνη συ δοξαστική

μη παρακαλώ σας μη

λησμονάτε τη χώρα μου!

Αετόμορφα έχει τα ψηλά βουνά

στα ηφαίστεια κλήματα σειρά

και τα σπίτια πιο λευκά

στου γλαυκού το γειτόνεμα!

Τα πικρά μου χέρια με τον κεραυνό

τα γυρίζω πίσω απ' τον καιρό

τους παλιούς μου φίλους καλώ

με φοβέρες και μ' αίματα!

 

ΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟ ΤΡΙΦΥΛΙ

Μια φορά στα χίλια χρόνια

του πελάγου τα τελώνια

Μες στα σκοτεινά τα φύκια

μες στα πράσινα χαλίκια

Το φυτεύουνε και βγαίνει

πριν ο ήλιος ανατείλει

Το μαγεύουνε και βγαίνει

το θαλασσινό τριφύλλι

Κι όποιος τό βρει δεν πεθαίνει

κι όποιος τό βρει δεν πεθαίνει

Μια φορά στα χίλια χρόνια

κελαηδούν αλλιώς τ’ αηδόνια

Δε γελάνε μήτε κλαίνε

μόνο λένε μόνο λένε:

-Μια φορά στα χίλια χρόνια

γίνεται η αγάπη αιώνια

Να ’χεις τύχη να ’χεις τύχη

κι η χρονιά να σου πετύχει

Κι από τ’ ουρανού τα μέρη

την αγάπη να σου φέρει.

Το θαλασσινό τριφύλλι

ποιος θα βρει να μου το στείλει

Ποιος θα βρει να μου το στείλει

το θαλασσινό τριφύλλι.

Οδυσσέας Ελύτης (1911-1996).

 

Ο ΔΙΓΕΝΗΣ ΚΙ Ο ΧΑΡΟΝΤΑΣ

Καβάλα πάει ο Χάροντας

τον Διγενή στον Άδη,

κι άλλους μαζί... Κλαίει δέρνεται

τ' ανθρώπινο κοπάδι.

Και τους κρατεί στου αλόγου του

δεμένους τα καπούλια,

της λεβεντιάς τον άνεμο,

της ομορφιάς την πούλια.

Και σα να μην τον πάτησε

του Χάρου το ποδάρι

ο Ακρίτας μόνο ατάραχα

κοιτάει τον καβαλάρη

«Ο Ακρίτας είμαι, Χάροντα

δεν περνώ με τα χρόνια.

Μ' άγγιξες και δε μ' ένοιωσες

στα μαρμαρένια αλώνια;

Εγώ είμαι η ακατάλυτη

ψυχή των Σαλαμίνων,

στην Εφτάλοφην έφερα

το σπαθί των Ελλήνων.

Δε χάνομαι στα Τάρταρα,

μονάχα ξαποσταίνω,

στη ζωή ξαναφαίνομαι

και λαούς ανασταίνω!».

Κωστής Παλαμάς (1859-1943).

 

ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ

Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των

ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.

Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·

δίκαιοι κ’ ίσοι σ’ όλες των τες πράξεις,

αλλά με λύπη κιόλας κ' ευσπλαχνία·

γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν

είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,

πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·

πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,

πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.

Και περισσότερη τιμή τους πρέπει

όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)

πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,

κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.

Κωνσταντίνος Καβάφης (1863-1933).

 

ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ

Ήπαιρνε το λαγούτο του κι' εσιγανοπορπάτει

Κι` εκτύπα το γλυκιά- γλυκιά ανάδια στο παλάτι.

Ήτον η χέρα ζάχαρη, φωνή χε σαν αηδόνι

Κάθε καρδιά να του γροικά κλαίγει κι` αναδακρυώνει.

Ήλεγε κι αναθίβανε τση ερωτιάς τα πάθη

Και πως σ` αγάπη εμπέρδεψε κ` εψύγη κ` εμαράθη

Βιτσέντζος Κορνάρος (1553-1613).

 

ΦΩΤΙΕΣ ΤΟΥ Άι-ΓΙΑΝΝΗ

Η μοίρα μας, χυμένο μολύβι, δεν μπορεί ν' αλλάξει

δεν μπορεί να γίνει τίποτε.

Έχυσαν το μολύβι μέσα στο νερό κάτω από τ' αστέρια κι

ας ανάβουν οι φωτιές.

Μα εσύ πού γνώρισες τη χάρη τις πέτρας πάνω στο θαλασσόδαρτο βράχο

το βράδυ που έπεσε ή γαλήνη

άκουσες από μακριά την ανθρώπινη φωνή της μοναξιάς

και της σιωπής

μέσα στο κορμί σου

τη νύχτα εκείνη του Άι-Γιάννη

όταν έσβησαν όλες οι φωτιές

και μελέτησες τη στάχτη κάτω από τ' αστέρια.

Γιώργος Σεφέρης (1900-1971).

 

KURO SIWO

Πρώτο ταξίδι έτυχε ναύλος  για το Νότο

δύσκολες βάρδιες, κακός ύπνος και μαλάρια.

Είναι παράξενα της Ίντιας τα φανάρια

και δεν τα βλέπεις, καθώς λένε, με το πρώτο.

Πέρ’ απ’ τη γέφυρα του Αδάμ, στη Νότιο Κίνα,

χιλιάδες παραλάβαινες τσουβάλια σόγια.

Μα ούτε στιγμή δεν ελησμόνησες τα λόγια

που σου ’πανε μιαν κούφια ώρα στην Αθήνα.

Στα νύχια μπαίνει το κατράμι και τ’ ανάβει,

χρόνια στα ρούχα το ψαρόλαδο μυρίζει,

κι ο λόγος της μες στο μυαλό σου να σφυρίζει,

«ο μπούσουλας  είναι που στρέφει ή το καράβι;»

Νωρίς μπατάρισε ο καιρός κ’ έχει χαλάσει.

Σκατζάρισες, μα σε κρατά λύπη μεγάλη.

Απόψε ψόφησαν οι δυο μου παπαγάλοι

κι ο πίθηκος που’ χα με κούραση γυμνάσει.

Η λαμαρίνα! …η λαμαρίνα όλα τα σβήνει.

Μας έσφιξε το Kuro Siwo σα μια ζώνη

κ’ εσύ κοιτάς ακόμη πάνω απ’ το τιμόνι,

πώς παίζει ο μπούσουλας καρτίνι με καρτίνι.

Νίκος Καββαδίας (1910-1975).

 

Ο ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

Ο έρωτας,

όνομα ουσιαστικόν

πολύ ουσιαστικόν,

ενικού αριθμού,

γένους ούτε θηλυκού ούτε αρσενικού,

γένους ανυπεράσπιστου.

Πληθυντικός αριθμός

οι ανυπεράσπιστοι έρωτες.

 

Ο φόβος,

όνομα ουσιαστικόν,

στην αρχή ενικός αριθμός

και μετά πληθυντικός:

οι φόβοι.

Οι φόβοι

για όλα από δω και πέρα.

 

Η μνήμη,

κύριο όνομα των θλίψεων,

ενικού αριθμού,

μόνον ενικού αριθμού

και άκλιτη.

Η μνήμη, η μνήμη, η μνήμη.

 

Η νύχτα,

όνομα ουσιαστικόν,

γένους θηλυκού,

ενικός αριθμός.

Πληθυντικός αριθμός

οι νύχτες.

Οι νύχτες από δω και πέρα.

Κική Δημουλά (1931-2020)

 

ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΑΗΤΟ

Aπό μικρό κι απ' άφαντο πουλάκι σταυραητέ μου,

παίρνεις κορμί με τον καιρό, και δύναμη κι αγέρα,

κι απλώνεις πήχες τα φτερά και σπιθαμές τα νύχια,

και μες στα σύγνεφα πετάς, μες στα βουνά ανεμίζεις!

Φωλιάζεις μες στα κράκουρα, συχνομιλάς με τ' άστρα,

με τη βροντή ερωτεύεσαι κι απιδρομάς και παίζεις

με τ ΄γρια τ' αστροπέλεκα και βασιλιάν σε κράζουν

του κάμπου τα πετούμενα και του βουνού οι πετρίτες.

Κώστας Κρυστάλλης (1868-1894)

 

Θέλησα να γράψω και κάποιους στίχους από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

Αδύνατον. Μόλις το τόλμησα, ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα τους.