Μανουέλ Μπαρτολομέ Κοσίο ή αλλιώς.... El Greco Ανέστη!

 

 

Το γενικό πλαίσιο

Το 1898 είναι για την Ισπανία το έτος που σηματοδοτεί ουσιαστικά το τέλος της πάλαι ποτέ μεγάλης αποικιοκρατικής δύναμης. Η λήξη του Ισπανοαμερικανικού Πολέμου (Απρίλιος-Αύγουστος 1898), βρίσκει τη χώρα της Ιβηρικής Χερσονήσου να ηττάται από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και να χάνει τις τελευταίες υπερπόντιες κτήσεις της (Κούβα, Πουέρτο Ρίκο, Φιλιππίνες, Γκουάμ), ενώ αναγκάζεται να πουλήσει στη Γερμανία κάποιες άλλες που βρίσκονται στην Ωκεανία, καθώς δεν μπορεί για λόγους απόστασης, αλλά και οικονομικούς, να τις υπερασπιστεί. Διατηρεί, μόνο, κάποιες λίγες αποικίες στην Αφρική. Το γεγονός αυτό έρχεται ως αποκορύφωμα μιας αρνητικής κατάστασης στην Ισπανία που είχε αρχίσει λίγους αιώνες νωρίτερα και συνοψίζεται, όπως είναι γνωστή, σε μία φράση: «Το πρόβλημα της Ισπανίας» (El problema de España). Χωρίς να αναλύσουμε τον τρόπο με τον οποίο τέθηκε αυτό το ζήτημα κατά καιρούς -πολύ γενικά- οι λόγιοι της κάθε εποχής, και όχι μόνο, καλούνταν να απαντήσουν σε διλήμματα, όπως: «πού βρίσκεται η αληθινή Ισπανία;», «εξευρωπαϊσμός ή στροφή στις παραδοσιακές ισπανικές αξίες;», «μοναρχία ή προοδευτικός φιλελευθερισμός;»

Στο μεταίχμιο, λοιπόν, 19^ου και 20^ου αιώνα, εμφανίζεται στο προσκήνιο μια ομάδα λογοτεχνών με αρκετά κοινά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για τη Γενιά του 98 (Generación del 98) που, σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς της ισπανικής λογοτεχνίας, σηματοδοτεί την αρχή ενός δεύτερου «Χρυσού Αιώνα» των ισπανικών γραμμάτων. Η γενιά αυτή διακρίνεται ιδιαίτερα στην πεζογραφία και ανήκει κυρίως στο κίνημα του Ρεαλισμού. Έτσι, οι λογοτέχνες που την αποτελούν -αν και κάποιοι από αυτούς φανερώνουν αρχικά έναν έντονο «φιλοευρωπαϊσμό» και μίαν απόρριψη της ισπανικής παράδοσης, τελικά- επιχειρούν με τα έργα τους (κυρίως μυθιστορήματα), μέσα από ρεαλιστικές απεικονίσεις της ισπανικής κοινωνίας (cuadros de costumbres) και του τοπίου, κυρίως, της Καστίλης (ως κοιτίδας της Ισπανίας), να ανακαλύψουν την ουσία της πατρίδας τους, την «αυθεντική» Ισπανία (casticismo) και να απαντήσουν σε ερωτήματα, όπως αυτά που περιγράψαμε νωρίτερα. Όλες αυτές οι ανησυχίες, όπως γίνεται αντιληπτό, παρουσιάζονται σε μια περίοδο εθνικής ήττας, εσωστρέφειας και έντονης απογοήτευσης. Οι λογοτέχνες της Γενιάς του 98 επιχειρούν να βγάλουν την ισπανική κοινωνία από το αδιέξοδο. Ένας από αυτούς -σίγουρα όχι ο πιο γνωστός- είναι ο Μανουέλ Μπαρτολομέ Κοσίο.

 

Ο άνθρωπος που «ανέστησε» τον El Greco

Ο Μανουέλ Μπαρτολομέ Κοσίο (Manuel Bartolomé Cossío) γεννήθηκε στην πόλη Haro, La Rioja το 1858 και πέθανε στη Μαδρίτη το 1935. Ήταν ιστορικός της τέχνης και αγαπημένος μαθητής ενός από τους μεγάλους διανοούμενους της Ισπανίας, του φιλοσόφου Φρανθίσκο Χινέρ ντε λος Ρίος (Francisco Giner de los Rios). Πώς συνδέεται όμως με τον ελληνικής καταγωγής ζωγράφο της Αναγέννησης, τον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο ή El Greco, που γεννήθηκε στο Ηράκλειο το 1541 και πέθανε στο Τολέδο το 1614;

Στις αρχές του 17^ου αιώνα, η Ισπανική τέχνη βρίσκεται ήδη στο ξεκίνημα μιας άλλης ιστορικής και καλλιτεχνικής περιόδου, το Μπαρόκ (Barroco). Συνοπτικά, από την αποθέωση της ομορφιάς της Φύσης και της ανθρώπινης ζωής, αλλά και από τον θαυμασμό για την απλότητα και την αρμονία της Κλασσικής Αρχαιότητας (στοιχεία αναγεννησιακά) το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη στρέφεται, ανάμεσα σε άλλα, στην έκφραση του αλλόκοτου, της υπερβολής, των έντονων αντιθέσεων -που στη ζωγραφική γίνονται αντιληπτές μέσα από την εκτεταμένη ταυτόχρονη χρήση έντονα φωτεινών και σκοτεινών χρωμάτων (tenebrismo). Αυτές οι αλλαγές, όπως είναι φυσικό, δεν είναι ασύνδετες από μια γενικότερη απογοήτευση, προϊόν διάφορων πολιτικών και κοινωνικών γεγονότων που συνέβησαν στην Ισπανία εκείνη την εποχή. Η ανάλυσή τους, ωστόσο, υπερβαίνει τα όρια αυτού του άρθρου.

Το αποτέλεσμα, ωστόσο, ήταν οι μελλοντικοί κριτικοί και ζωγράφοι να μην μπορούν ή να αρνούνται να κατανοήσουν την αξία των έργων του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου. Κάποιοι, μάλιστα, θεώρησαν τη ζωγραφική του εξεζητημένη. Ο El Greco «πεθαίνει και ενταφιάζεται» σε ένα μνήμα με πολλούς λίθους ριγμένους από πάνω για τρεις ολόκληρους αιώνες! Ώσπου, το 1908, ο Μανουέλ Μπαρτολομέ Κοσίο, έχοντας αφιερώσει ένα σημαντικό μέρος της ζωής του στον Κρητικό ζωγράφο, τον αποκαθιστά στη θέση του στο Πάνθεον των μεγάλων της παγκόσμιας ζωγραφικής με την έκδοση του ομώνυμου βιβλίου του, «El Greco». Πρόκειται για μια καλλιτεχνική μελέτη των έργων του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, συνοδευόμενη από τον κατάλογο των έργων του, αλλά και από καινούριες για εκείνη την εποχή πληροφορίες για τη ζωή του. Η σημασία του συγκεκριμένου βιβλιου είναι τεράστια, αν σκεφτεί κανείς ότι, από τότε που εκδόθηκε μέχρι σήμερα, αποτελεί βασικό σημείο αναφοράς για τους μελετητές του Έλληνα ζωγράφου. Να σημειώσουμε, βέβαια, πως κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα, Γάλλοι κυρίως ζωγράφοι, όπως ο Ευγένιος ντε λα Κρουά και ο Μανέ, γνώριζαν και θαύμαζαν τα έργα του El Greco.

Ο Κοσίο εξέδωσε άλλα τρία έργα, που κατατάσσονται στην γενικότερη κατηγορία Ιστορία της Τέχνης, σχετικά με τον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο:

El Greco. Cuarenta y ocho ilustraciones con texto de Manuel B. Cossío. Barcelona: J. Thomas, 1913. Στο συγκεκριμένο βιβλίο περιλαμβάνονται 48 πίνακες του El Greco με σχόλια του Μανουέλ Μπαρτολομέ Κοσίο.

 Lo que se sabe de la vida del Greco Madrid: Jiménez-Fraud, 1914 (V. Suárez). Πρόκειται για ακόμα μία βιογραφία του El Greco που έγραψε ο Κοσίο με αφορμή τη συμπλήρωση 300 χρόνων από τον θάνατο του ζωγράφου. 

El Entierro del Conde de Orgaz Madrid: V. de Suárez, 1914. Πρόκειται για μια μελέτη σχετικά με τον διάσημο πίνακα του El Greco.

Αναμφίβολα, η Ιστορία της Τέχνης, και όχι μόνο, οφείλει ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στον Μανουέλ Μπαρτολομέ Κοσίο. Χάρη σε αυτόν, ένας σπουδαίος Έλληνας συστήθηκε ξανά στον παγκόσμιο πολιτισμό. Ας μην τον ξεχνάμε…