«Κιμωλίων ήθη και έθιμα (Λαογραφικές προσεγγίσεις)» του φιλολόγου και συγγραφέα Ιωάννη Ε. Μάντζαρη.

 

Η λαογραφική μελέτη υπό τον τίτλο: «Κιμωλίων Ήθη και Έθιμα (Λαογραφικές προσεγγίσεις)» αποτελεί μια συντονισμένη προσπάθεια συλλογής και καταγραφής όλων εκείνων των στοιχείων που συγκροτούν την εικόνα της κιμωλιάτικης κοινωνίας, μιας κοινωνίας με όλα τα χαρακτηριστικά των κυκλαδίτικων κοινωνιών. Βασικός στόχος μας ήταν πάντοτε κατά την τριετή παραμονή μας στο νησί η αναζήτηση και ανεύρεση κάθε στοιχείου της παράδοσης της μικρής κοινωνίας, όπου ο μελετητής συναντά τόσο την ποικιλομορφία, όσο και την κοινοτυπία παραδόσεων και συνηθειών με άλλα μέρη της Ελληνικής επικράτειας.

(Απόσπασμα από τον Πρόλογο του βιβλίου)

 Η Κίμωλος, νησί των νοτιοδυτικών Κυκλάδων, μια ανάσα από τη Μήλο, αποτελεί μια μικρή έκπληξη για τον Έλληνα ή ξένο επισκέπτη. Η «Αρζαντιέρα» έχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που γοητεύουν εκείνους που ψάχνουν κάτι περισσότερο από το συνηθισμένο ξεφάντωμα των καλοκαιρινών διακοπών: ηλιόλουστες παραλίες, απόμερους κολπίσκους, γραφικά ξωκλήσια και μονοπάτια, ορυκτό πλούτο, πλούσια λαογραφική παράδοση και ιστορία, με λίγα λόγια ένας μικρός κυκλαδίτικος παράδεισος. Το βιβλίο «Κιμωλίων Ήθη και Έθιμα (Λαογραφικές προσεγγίσεις)» του Ι. Ε. Μάντζαρη χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια.

 Στο πρώτο κεφάλαιο, που έχει τίτλο: «Υλικός βίος», ο συγγραφέας παρουσιάζει τις διαφορετικές ονομασίες της Κιμώλου, αλλά και τα τοπωνύμια διάφορων περιοχών του νησιού, ανάμεσα στα οποία συμπεριλαμβάνονται ακρωτήρια, βουνά, νησίδες, εκκλησίες και μοναστήρια. Επιπλέον, εστιάζει σε διάφορες πτυχές της ζωής των κατοίκων (αρχιτεκτονική, ενδυμασία, μαγειρική και τοπικά εδέσματα, κ.α.), στις γεωργικές εργασίες (σπορά, θερισμός, άλεσμα, το πάτημα των σταφυλιών, κ.α.) και σε επαγγέλματα που χάνονται στα βάθη των χρόνων, όπως εκείνα του λαξευτή, του ψαθά, του ράφτη, του τσαγκάρη και του σιδηρουργού.

 Η κατοικία της Κιμώλου είναι αντιπροσωπευτική της κυκλαδίτικης κατοικίας και αρχιτεκτονικής… Οι Κιμωλιάτες την ονομάζουν κατοικητήριον. Η εξωτερική της όψη έχει τη μορφή κόγχης. Το υλικό κατασκευής της είναι τα πώρια (πώροι), που συναντάται στο νησί και μοιάζει με αυτό των νησιών του Σαρωνικού (στην Αίγινα ονομάζεται πουρί-ιά). Η στέγη είναι κατασκευασμένη από καταχύματα, δηλαδή λεπτά καλαμοειδή κλαδιά που παρεμβάλλονται μεταξύ δοκαριών, και υποβαστάζεται από μια κεντρική  δοκό, το μεσοδόχι (μεσοδόκος), κατασκευασμένη από σίδερο ή ξύλο φίδας (δέντρο με πυκνή βλάστηση που υπήρχε έντονη και έξω από το κάστρο)...

 

Η παραδοσιακή κιμωλιάτικη κατοικία. Η αρχιτεκτονική της. (Απόσπασμα)

 Στο δεύτερο κεφάλαιο, που έχει τίτλο: «Πνευματικός βίος», ο συγγραφέας ερευνά και καταδεικνύει στους αναγνώστες του τις πεποιθήσεις, τις προλήψεις, την ερμηνεία των φαινομένων, την αντιμετώπιση ασθενειών με παραδοσιακό τρόπο και την πρόβλεψη του καιρού. Ο αναγνώστης πληροφορείται για την κιμωλιάτικη λαϊκή φιλολογία, για την τοπική διάλεκτο (την προέλευση, τον σχηματισμό και την ετυμολογία των λέξεων, την αφαίρεση ή αλλαγή γραμμάτων, κ.α.), για τα ονόματα και τις λέξεις που χρησιμοποιούν οι Κιμωλιάτες (αγγανάρομαι, μουκτερό, νίπα, κ.α.), για την προέλευση των τοπωνυμίων, για τις διάφορες τοπικές παραδόσεις και ιστορίες, αλλά και για τις αρρώστιες που έπληξαν το νησί.

Λέγεται ότι κάποτε στην Κίμωλο έπεσε μεγάλη επιδημία χολέρας και αποδεκατίστηκε ο πληθυσμός. Σώθηκαν μόνον τριάντα χωρικοί και έξι ναυτικοί. Κατόπιν ήρθαν και κατοίκησαν το νησί Κρητικοί, Μηλιοί και Σιφνιοί. Οι Κρητικοί έφθασαν γύρω στα 1645-1669 μετά την κατάληψη της Μεγαλονήσου από τους Τούρκους. Οι Σιφνιοί στους οποίους αποδίδεται και η ανέγερση του Κάστρου, πρωτοκατοίκησαν στο Ξαπλοβούνι, το οποίο ονομάζεται και Κλαψοβούνι, επειδή βλέποντάς το θυμούνταν την πατρίδα τους. Επίσης το Σεπτέμβριο του 1831 (26/9/1831) έπεσε χολέρα στην Κίμωλο. Τα πλοία δεν γίνονταν δεκτά και όσα έρχονταν από τη Σύρο, Σίφνο, Σέριφο, Πολύκανδρο (Φολέγανδρο), Σίκινο υποβάλλονταν σε κάθαρση. Ο Ι. Καποδίστριας ήταν ενήμερος, διότι η νόσος ήταν φοβερή, όπως αναφέρουν πολλοί Κρήτες που είχαν καταφύγει στη Μήλο.             

 Στο ίδιο κεφάλαιο συναντούμε ένα εκτενές γλωσσάρι τοπικών λέξεων, παροιμίες, αινίγματα και αρκετά τραγούδια για διάφορες περιστάσεις της ανθρώπινης ζωής: νανουρίσματα, παραλογές, σατιρικά, της αγάπης, κ.α.

 Ένα φραγκάκι απ’ τη Φραγκιά

που μήνυσε πως μ’ αγαπά

Μου στέλλει μήλα τέσσερα,

σεντόνια δεκατέσσερα,

μου στέλλει πάπλωμα χρυσό,

να στρώσωμε το νυφικό,

μου στέλλει χτένι και γυαλί

κ’ ένα καπέλο καναρί.

(Τραγούδι της ξενιτιάς)

 

Νάνι, νάνι, νάνι

το μωρό μου να μου κάνει.

Κοιμήσου που παρήγγειλα

στην Πόλη τα προικιά σου

στη Βενετιά τα ρούχα σου

και τα διαμαντικά σου.

Νάνι, νάνι, νανουρίζω

το παιδάκι μου κοιμίζω.

(Νανούρισμα)

 Στο τρίτο κεφάλαιο με τίτλο «Κοινωνικός βίος», ο Ι. Ε. Μάντζαρης ασχολείται και παρουσιάζει τα έθιμα που συνοδεύουν διάφορες περιστάσεις της ανθρώπινης ζωής, όπως ο γάμος, τα βαφτίσια, τα μνημόσυνα, και άλλα. Αναφέρεται, επίσης, στα κιμωλιάτικα παιχνίδια, όπως τα «τσούνια», οι «μπαλούνες» και η «φώκια», στο (άγραφο) κιμωλιάτικο δίκαιο, στα σχολεία που υπήρχαν σε παλιότερες εποχές, στον τρόπο λειτουργίας τους, στα μαθήματα, σε γνωστούς διδασκάλους, όπως ο Αυγερινός Τριανταφύλλου και ο Σταυρής Λογοθέτης καθώς, επίσης, και στην συμβολή του νησιού κατά το 1821.

 Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο, με τίτλο «Ήθη και έθιμα των εορτών», γίνεται εκτενής αναφορά σε μεγάλες γιορτές του νησιού κατά τη διάρκεια του έτους και στα έθιμα που τις συνοδεύουν. Αναφέρουμε εδώ το μεγάλο πανηγύρι που γίνεται για τα Εισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου) και, όπως είναι φυσικό, εκείνο της τοπικής Αγίας Μεθοδίας της Κιμώλου (5 Οκτωβρίου). Ο συγγραφέας, χαρακτηριστικά, αναφέρει:

        Η Οσία Μεθοδία εορτάζεται στην Κίμωλο στις 5 Οκτωβρίου. Ήταν Κιμώλια - κατά κόσμον Ειρήνη Σάρδη - και γεννήθηκε στις 10 Νοεμβρίου 1865. Σε νεαρή ηλικία παντρεύτηκε με έναν Χιώτη ναυτικό, ο οποίος χάθηκε σε ένα ταξίδι στη Σμύρνη. Τότε η Οσία σκέφθηκε , ότι ήταν καιρός να αφιερωθεί στον Θεό. Εκάρη μοναχή από τον μητροπολίτη Σύρου Μεθόδιο και έλαβε το όνομα Μεθοδία στο ναό της Παναγίας Οδηγήτριας. Το ασκητήριο της βρισκόταν στο Κάστρο δίπλα στο ναό της Γεννήσεως. Η ζωή της υπήρξε ενάρετη: βοηθούσε τους συμπατριώτες της, προσευχόταν γι’ αυτούς. Εκοιμήθη την Κυριακή 5 Οκτωβρίου 1908 σε ηλικία 43 ετών. Άπειρα είναι τα θαύματα που αναφέρονται και η Οσία τιμάται με ευλάβεια από όλους τους Έλληνες.

 Τέλος, το βιβλίο «Κιμωλίων ήθη και έθιμα (Λαογραφικές προσεγγίσεις)» συνοδεύεται από εκτενή βιβλιογραφία και σημειώσεις για όλους όσοι ερευνούν και αγαπούν τη ελληνική λαογραφία.

 ***Ευχαριστούμε θερμά τον φιλόλογο-συγγραφέα Ιωάννη Ε. Μάντζαρη, για την ευγενική παραχώρηση του υλικού και την άδεια χρήσης αποσπασμάτων στο Blog.