Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα ισπανικά στο περιοδικό Tribuna Abierta de estudios hispano-helenos, Φθινόπωρο 2023, τεύχος Ε΄, σελ. 137-142.
Πιθανότατα, κανένας ερευνητής δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι ο αρχικός ενθουσιασμός για την ενασχόληση με το μεταφρασμένο στα ελληνικά ισπανικό μυθιστόρημα μετατρέπεται πολύ σύντομα σε έκπληξη και αμηχανία μπροστά σε ένα θέμα φαινομενικά προσιτό. Και αυτό επειδή οι πρώτες ύλες ενός τέτοιου εγχειρήματος βρίσκονται ουσιαστικά σε βάσεις δεδομένων όπου αφθονούν τα ορθογραφικά λάθη, οι τυπογραφικές παραλείψεις και τα λάθη μεταγραφής ή, απλώς, που οι καταχωρήσεις τους στερούνται ομοιομορφίας (π.χ. Ρόζα/Ρόσα, Βάσκεζ/Βάσκεθ, de: δε/ντε). Αν όλα αυτά είναι, σε γενικές γραμμές, εύκολα διαχειρίσιμα, δεν ισχύει το ίδιο με την οριοθέτηση του ερευνητικού πλαισίου. Πού να κατατάξεις, για παράδειγμα, έναν συγγραφέα που δεν είναι Ισπανός, αλλά αναπτύσσει ολόκληρη ή μέρος της λογοτεχνικής του δραστηριότητας στην Ισπανία; Συμπεριλαμβάνεται στην έρευνα ή απορρίπτεται το μυθιστόρημα ενός συγγραφέα ισπανικής υπηκοότητας, αλλά γραμμένο σε άλλη γλώσσα πέρα από τις τέσσερις επίσημες του ισπανικού κράτους;
Παρόμοια ερωτήματα, που δημιουργήθηκαν κατά τη διαδικασία ανάλυσης των κύριων βάσεων δεδομένων, κατέστησαν απαραίτητη την οριοθέτηση του αριθμού των λογοτεχνικών έργων που αυτές περιέχουν. Και αυτό διότι σε αρκετούς από τους συνδέσμους τους -που υποτίθεται ότι είναι αφιερωμένοι στο ισπανικό μυθιστόρημα- περιλαμβάνονται έργα που ανήκουν, γενικά, σε όλες τις λογοτεχνίες που έχουν ως βάση τα ισπανικά και, επιπλέον, μερικά από αυτά δεν είναι καν μυθιστορήματα. Κατά συνέπεια, ήταν απαραίτητο να αποφασιστεί ποιες βάσεις βιβλίων θα ήταν κατάλληλες για μια αποτελεσματική ανάλυση, αλλά και να «καθαριστούν» όλες οι παρεχόμενες πληροφορίες, ώστε να αποφευχθούν ατέλειωτες αντιφάσεις ή διλήμματα, όπως αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ab initio, ο κεντρικός άξονας της έρευνας είναι «το ισπανικό μυθιστόρημα, γραμμένο από έναν Ισπανό/μια Ισπανίδα, ο οποίος/η οποία ανήκει στην Ισπανική Λογοτεχνία, μεταφρασμένο στα ελληνικά από μία από τις επίσημες γλώσσες του ισπανικού κράτους, που να έχει δημοσιευτεί στην Ελλάδα μεταξύ 1980 και 2020, με τη διευκρίνιση ότι εστιάζουμε μόνο στις πρώτες ελληνικές εκδόσεις εντός του εν λόγω χρονικού πλαισίου».
Πρακτικά, οι ηλεκτρονικές βάσεις βιβλίων που μπορούν να βοηθήσουν έναν ερευνητή είναι τέσσερις: Οσδελnet, Πολιτεία, Βιβλιοnet και Πρωτοπορία. Οι δύο πρώτες έχουν μηχανές αναζήτησης που οριοθετούν το ερευνητικό πλαίσιο με μεγαλύτερη ακρίβεια από τις άλλες δύο. Κατά συνέπεια, εκτός από πρακτικές, αποδεικνύονται και αποτελεσματικές. Η Βιβλιοnet και η Πρωτοπορία, ωστόσο, παίζουν έναν βοηθητικό ρόλο, καθώς επίσης και άλλες πηγές πληροφόρησης, όπως για παράδειγμα η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, που εξυπηρετούν στην αποσαφήνιση των αμφιβολιών και την εύρεση στοιχείων που δεν υπάρχουν στις κύριες βάσεις δεδομένων.
Από την πρώτη στιγμή ήταν απαραίτητο να τεθούν ορισμένα κριτήρια για την αντιμετώπιση των ελλείψεων ή των αστοχιών των βάσεων δεδομένων και την αποφυγή αντιφάσεων. Ως εκ τούτου, έχουν εξαιρεθεί: i) μυθιστορήματα μεταφρασμένα στα ελληνικά από άλλη γλώσσα πέρα από τις τέσσερις επίσημες του ισπανικού κράτους (Η ερυθρά παρθένα [έργο μεταφρασμένο από τα γαλλικά]), ii) Λατινοαμερικανοί μυθιστοριογράφοι, μη Ισπανοί ή με διπλή εθνικότητα (Ευχαριστώ για τη φωτιά του Ουρουγουανού Mario Benedetti), iii) έργα που δεν είναι μυθιστορήματα (Ανάβαση στο όρος Κάρμηλο [θρησκευτική πραγματεία]), iv) έργα των οποίων η ελληνική μετάφραση δεν είναι μυθιστόρημα, ούτε μετάφραση του πλήρους κειμένου (Ο επιτήδειος ευγενής δον Κισότης της Μάντσας [αποσπασματικό έργο]), v) παιδικά/νεανικά έργα ή γραφικά μυθιστορήματα (Dublinés του Alfonso Zapico), vi) μυθιστορήματα που εκδόθηκαν σε πακέτο (τα οποία έχουν κυκλοφορηθεί, επίσης, χωριστά και ως τέτοια συμπεριλαμβάνονται στην έρευνα), vii) μυθιστορήματα των οποίων η πρώτη ελληνική έκδοση είναι εκτός του χρονικού πλαισίου 1980-2020 (Ο παίχτης του σκακιού - Άγιος Εμμανουήλ ο καλός ο μάρτυρας [1η έκδοση: 1972]), και viii) οι ελληνικές επανεκδόσεις μεταξύ 1980 και 2020 (Η σκιά της σκιάς, 2011 [1η έκδοση: 1996]).
 |
| Ελληνικές μεταφράσεις ισπανικών μυθιστορημάτων ανά έτος. |
Όλα τα δεδομένα των βιβλίων που περιλαμβάνονται στην έρευνα έχουν ομαδοποιηθεί σε ένα αρχείο Excel με τίτλο LiNET (Lista de Novelas Españolas Traducidas al griego [Λίστα Ισπανικών Μυθιστορημάτων Μεταφρασμένων στα Ελληνικά]). Για να είναι ακριβής και αποτελεσματική η ανάλυση του αρχείου LiNET, είναι απαραίτητο, πρώτα, να γίνει διάκριση μεταξύ δύο όρων: μυθιστόρημα και εγγραφή.
Μυθιστόρημα: Είναι ο τίτλος κάθε ξεχωριστού ισπανικού μυθιστορήματος. Δεν συμπίπτει πάντα με τον ισπανικό τίτλο βιβλίου, ούτε με τις γραμμές του αρχείου Excel LiNET. Έτσι, το Novelas ejemplares του Μιγκέλ ντε Θερβάντες, που εκδόθηκε το 1613, είναι ένα μοναδικό ισπανικό βιβλίο που περιέχει 12 μυθιστορήματα. Με βάση τον όρο μυθιστόρημα αναλύονται:
- ο χρόνος, ο αιώνας και η ιστορική περίοδος της πρώτης ισπανικής έκδοσης,
- το κίνημα, η γενιά ή ιστορική περίοδος που ανήκει ο/η κάθε μυθιστοριογράφος,
- ο αριθμός των συγγραφέων (άνδρες, γυναίκες),
- ο αριθμός μυθιστορημάτων ανά συγγραφέα,
- οι πιο παραγωγικοί/παραγωγικές συγγραφείς.
Εγγραφή: Πρόκειται για τον τίτλο του ελληνικού βιβλίου που περιέχει την ελληνική μετάφραση ενός ή περισσότερων μυθιστορημάτων. Συμπίπτει με κάθε μία από τις γραμμές του αρχείου Excel LiNET. Έτσι, το Υποδειγματικές νουβέλες 1 (Printa, 2013) του Μιγκέλ ντε Θερβάντες, είναι το ελληνικό βιβλίο που περιέχει επτά ισπανικά μυθιστορήματα. Με βάση τον όρο εγγραφή αναλύονται:
- ο αριθμός των ελληνικών μεταφράσεων σύμφωνα με το έτος ή την ιστορική στιγμή μεταξύ 1980 και 2020,
- ο αριθμός των πρώτων εκδόσεων των ελληνικών τίτλων ανά εκδοτικό οίκο,
- ο αριθμός των μεταφραστών/μεταφραστριών,
- ο αριθμός των ελληνικών τίτλων ανά μεταφραστή/μεταφράστρια,
- ο αριθμός των επιμελητών/επιμελητριών της ελληνικής έκδοσης,
- ο αριθμός των ελληνικών τίτλων ανά επιμελητή/επιμελήτρια.
Έπειτα από τις παραπάνω αποσαφηνίσεις, σημειώνουμε ότι κάθε μία από τις, συνολικά, 417 εγγραφές περιέχει τις ακόλουθες πληροφορίες: τον τίτλο του ισπανικού βιβλίου, το όνομα του/της συγγραφέα στα ισπανικά, το φύλο, τον χρόνο της πρώτης ισπανικής έκδοσης, τον τίτλο της ελληνικής μετάφρασης, το όνομα του/της συγγραφέα στα ελληνικά, τον ελληνικό εκδοτικό οίκο, το όνομα του μεταφραστή/της μεταφράστριας, τον χρόνο της πρώτης ελληνικής έκδοσης και το όνομα του επιμελητή/της επιμελήτριας της ελληνικής έκδοσης.
Από τη μεριά τους, τα μεταφρασμένα στα ελληνικά ισπανικά μυθιστορήματα μεταξύ 1980 και 2020 είναι, επίσης, 417. Αυτός ο αριθμός, παρόλο που από καθαρή σύμπτωση είναι ίδιος με εκείνον των εγγραφών, διαφέρει από αυτόν σε σχέση με το περιεχόμενό του, εξαιτίας μιας σειράς παραγόντων, όπως η ύπαρξη διαφορετικών ελληνικών μεταφράσεων του ίδιου μυθιστορήματος (El laberinto griego, Galíndez y Los mares del sur του Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, Discurso de mi vida του Αλόνσο ντε Κοντρέρας, La sombra del viento του Κάρλος Ρουίθ Θαφόν, La tabla de Flandes του Αρτούρο Πέρεθ Ρεβέρτε, La tía Tula του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο και Tristana του Μπενίτο Πέρεθ Γκαλδός). Υπάρχουν, επίσης, κάποιες περιπτώσεις όπου μια εγγραφή αντιστοιχεί σε περισσότερα από ένα μυθιστορήματα (Tres novelas ejemplares y un prólogo του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο), όπως επίσης και άλλες όπου δύο εγγραφές αναφέρονται στα δύο μέρη ενός και μόνο μυθιστορήματος (La Regenta του Λεοπόλδο Άλας «Κλαρίν»). Συναντάμε, επίσης, στα ελληνικά -δύο φορές και σε δύο διαφορετικούς τόμους- τις δώδεκα Novelas ejemplares του Θερβάντες, που εκδόθηκαν όλες το 1613 σε ένα μοναδικό βιβλίο, ενώ τέσσερις από αυτές έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί στα ελληνικά ξεχωριστά (La gitanilla, Rinconete y Cortadillo, El celoso extremeño y El amante liberal). Τέλος, επιλέξαμε να θεωρήσουμε το έργο Sonatas: Memorias del marqués de Bradomín του Ραμόν Μαρία ντελ Μπάγιε Ινκλάν ως έναν ισπανικό τίτλο, παρόλο που οι σονάτες (νουβέλες) που περιέχει είναι τέσσερις. Το έργο μπορεί να θεωρηθεί ως ένα αρθρωτό μυθιστόρημα που, με αλληγορικό τρόπο, παρουσιάζει τις διαφορετικές φάσεις της ζωής του ανθρώπου.
 |
| Ισπανικά μυθιστορήματα ανά ιστορική περίοδο της πρώτης έκδοσής τους. |
Όσον αφορά στην ιστορική περίοδο, οι πρώτες εκδόσεις των μεταφρασμένων στα ελληνικά ισπανικών μυθιστορημάτων μεταξύ 1980 και 2020 καλύπτουν διάφορους αιώνες της ισπανικής λογοτεχνίας, από τον 16ο έως τον 21ο. Η μοναδική εξαίρεση είναι ο 18ος αιώνας. Δεν υπάρχει κανένα μυθιστόρημα στο αρχείο LiNET που να έχει εκδοθεί κατά τη διάρκεια αυτής της εκατονταετίας[1]. Η πλειονότητα των μεταφράσεων αναφέρονται σε μυθιστορήματα που γράφτηκαν κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και στις δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου, ενώ εκείνα που αφορούν σε άλλους αιώνες είναι ελάχιστα. Αξίζει εδώ να σημειωθεί με μεγαλύτερη ακρίβεια ο αριθμός των μεταφρασμένων μυθιστορημάτων σύμφωνα με την ιστορική περίοδο. Δύο γράφονται κατά τη διάρκεια της Ισπανικής Αναγέννησης και είκοσι κατά την περίοδο του Μπαρόκ. Ανάμεσα σε άλλα, το El criticón [Ο υπερκριτής] του Μπαλτασάρ Γκραθιάν. Σε σχέση με την περίοδο της βασιλείας της Ισαβέλλας Β΄ (1833-1868) υπάρχει μόνο το El clavo [Το καρφί] του Πέδρο Αντόνιο ντε Αλαρκόν, ενώ από τη Δημοκρατική Εξαετία (1868-1874) συναντάμε μόνο το La sombra [Η σκιά] του Μπενίτο Πέρεθ Γκαλδός, το Pepita Jiménez του Χουάν Βαλέρα και το El sombrero de tres picos [Το τρίκωχο] του Πέδρο Αντόνιο ντε Αλαρκόν. Από το 1875, έτος που αρχίζει η Παλινόρθωση των Βουρβόνων, μέχρι και το 1990[2], το σύνολο των μεταφρασμένων μυθιστορημάτων φτάνει τον αριθμό 97. Κατά την τελευταία δεκαετία του προηγούμενου αιώνα και την πρώτη της 21ου, ο αριθμός πολλαπλασιάζεται δραματικά με 108 και 121 μυθιστορήματα, αντίστοιχα, ενώ 65 κυκλοφόρησαν μεταξύ 2011 και 2020.
Ο συνολικός αριθμός των συγγραφέων είναι 203. Οι άνδρες συγγραφείς είναι 157, αριθμός που ξεπερνά κατά 3,5 φορές τον αντίστοιχο των 46 γυναικών συγγραφέων, των οποίων τα μυθιστορήματα έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά. Κριτήριο για την εξαγωγή των αναφερόμενων στοιχείων είναι ο αριθμός των μυθιστορημάτων που γράφτηκαν και όχι ο αριθμός των ελληνικών μεταφράσεων του «Χ μυθιστορήματος». Ο Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν και ο Αρτούρο Πέρεθ Ρεβέρτε είναι οι συγγραφείς που έχουν μεταφραστεί περισσότερο στα ελληνικά με 24 και 19 μυθιστορήματα, αντίστοιχα. Η Ρόσα Μοντέρο είναι επικεφαλής των γυναικών συγγραφέων με πέντε μυθιστορήματα και ακολουθούν η Αλίθια Χιμένεθ Μπαρτλέτ, η Αλμουδένα Γκράντες, και η Κάρμεν Μαρτίν Γκάιτε, κάθε μία με τέσσερα. Ο αριθμός των μυθιστορημάτων των πρώτων οκτώ ανδρών συγγραφέων είναι τρεις φορές μεγαλύτερος από αυτόν των γυναικών συγγραφέων στη λίστα (94:31). Η αναλογία μεταξύ των δύο κατηγοριών αυξάνεται, όταν λάβουμε υπόψη το σύνολο των μυθιστορημάτων (340:77).
Το ισπανικό μυθιστόρημα έχει αποτελέσει αντικείμενο ενδιαφέροντος για 70 ελληνικούς εκδοτικούς οίκους. Ο Πατάκης, πολύ μπροστά από τους εμπορικούς ανταγωνιστές του, έχει εκδώσει 65 ελληνικούς τίτλους ισπανικών μυθιστορημάτων, ενώ ακολουθεί ο Καστανιώτης με 37. Ο συνολικός αριθμός των μεταφραστών/μεταφραστριών ισπανικών μυθιστορημάτων είναι 128: 35 άνδρες και 93 γυναίκες. Ο Στράτος Ιωαννίδης είναι ο πρώτος στη λίστα των μεταφραστών με 17 μεταφράσεις και ακολουθούν ο Δημήτρης Δημουλάς με 15 και ο Κρίτων Ηλιόπουλος με 14, αντίστοιχα. Η Χριστίνα Θεοδωροπούλου είναι η πρώτη ανάμεσα στις μεταφράστριες με 23 και ακολουθεί η Αγγελική Βασιλάκου με 17.
Σχετικά με την επιμέλεια της έκδοσης των ελληνικών μεταφράσεων, πρέπει να σημειωθεί ότι οι τέσσερις βάσεις δεδομένων δεν αναφέρουν όλους τους ειδικούς σε αυτό το πεδίο. Αυτή η έλλειψη ονομάτων είναι πιθανότατα αποτέλεσμα παράλειψης κατά τη διαδικασία εισαγωγής των στοιχείων των βιβλίων στις αντίστοιχες ιστοσελίδες. Για πολλά από τα ελληνικά βιβλία δεν γνωρίζουμε αν αναφερόταν σε κάποια από τις σελίδες τους το όνομα του επιμελητή. Αυτό οφείλεται, αφενός, στο οριστικό κλείσιμο, εδώ και πολλά χρόνια, ορισμένων ελληνικών εκδοτικών οίκων (π.χ. Δελφίνι και Οδυσσέας) και, από την άλλη, στην απροθυμία άλλων να ανταποκριθούν σε μια έρευνα, γεγονός που καθιστά αδύνατη τη λήψη άμεσων πληροφοριών. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι τα περισσότερα αντίτυπα αυτών των βιβλίων έχουν εξαντληθεί.
Σε κάθε περίπτωση, γνωρίζουμε τα ονόματα των δύο τρίτων των εγγραφών, γεγονός που μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε με μεγάλη βεβαιότητα τις τάσεις που διέπουν τα υπόλοιπα βιβλία. Διαθέτουμε, λοιπόν, ένα σύνολο 265 ελληνικών βιβλίων από τις 417 μεταφράσεις που φέρουν το όνομα του επιμελητή της έκδοσης. Πρόκειται για 40 άνδρες και 88 γυναίκες. Με εξαίρεση ορισμένους επαγγελματίες που φαίνεται να έχουν κάποιου είδους μόνιμη συνεργασία με τους Έλληνες εκδότες (π.χ. Ελένη Μαρτζούκου – Πατάκης), οι περισσότεροι περιορίζονται σε ένα ή δύο μυθιστορήματα.
Δημήτρης Κουβάς / Υποψήφιος Διδάκτωρ ΑΠΘ
[1] Συγκεκριμένα, δεν υπάρχουν μυθιστορήματα στο LiNET που να εκδόθηκαν μεταξύ 1657 και 1853. Πρόκειται, στην πραγματικότητα, για μια περίοδο σχεδόν δύο αιώνων.
[2] Πρέπει να σημειωθεί ότι στο αρχείο LiNET συναντάμε, και πάλι, δύο «νεκρές» περιόδους, στις οποίες δεν υπάρχουν ισπανικά μυθιστορήματα μεταφρασμένα στα ελληνικά. Πρόκειται για τη Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία (1931-1936) και τον Εμφύλιο Πόλεμο (1936-1939).