 |
| Lazarillo de Tormes y el ciego (Museo del Prado, Madrid) |
Παρ’ όλο που ο Δον Κιχώτης θεωρείται το σημείο εκκίνησης του μοντέρνου μυθιστορήματος, στην Ισπανία του Ύστερου Μεσαίωνα (14ος-15ος αιώνας) συναντάμε δείγματα του συγκεκριμένου λογοτεχνικού είδους που είναι, φυσικά, προγενέστερα του έργου του Θερβάντες. Η σταδιακή εξασθένιση της φεουδαρχίας[1] και η παγίωση της αστικής τάξης μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα αποτέλεσαν μια μεγάλη αλλαγή για την ισπανική κοινωνία της εποχής. Η κυκλοφορία του χρήματος γίνεται η κινητήριος δύναμη της οικονομίας, δεδομένου ότι εκείνοι που ρυθμίζουν τις τιμές των αγαθών και των υπηρεσιών είναι πλέον οι έμποροι και οι τεχνίτες. Η παρακμή του φεουδαρχικού συστήματος οδηγεί τους παλαιούς άρχοντες στο παλάτι, όπου απαρτίζουν την αυλή του βασιλιά. Την ίδια στιγμή, οι εύποροι αστοί διαφοροποιούνται από τους μικροαστούς και εκφράζουν την προτίμησή τους για τον τρόπο ζωής και τις απολαύσεις των ευγενών, τους οποίους προσπαθούν να μιμηθούν.
Μέσα σε αυτήν την προσπάθεια εντάσσεται και η προτίμησή τους για τις φανταστικές ιστορίες των ιπποτών, βασικά σημεία των οποίων είναι οι περιπέτειες και τα ανδραγαθήματα κάποιου περιπλανώμενου ιππότη, καθώς επίσης και η πιστή αγάπη στην ιδανική γυναίκα, που είναι και εκείνη που δίνει νόημα στους αγώνες του. Οι αφηγήσεις αυτού του είδους έχουν στην πλειονότητά τους έναν κοινό παρονομαστή: η μοίρα του ήρωα είναι προκαθορισμένη από την αρχή μέχρι το τέλος. Όπως σημειώνει και ο Carlos Alvar, στα βιβλία των ιπποτών «ο πρωταγωνιστής είναι πάντα ένας ιππότης, ενώ η αφήγηση ακολουθεί τα ανδραγαθήματά του μέχρι να κατορθώσει τον τελικό θρίαμβο (ερωτικό, πολεμικό, θρησκευτικό, ηθικό), αφού υπερβεί αμέτρητες δοκιμασίες» (137). Το πρώτο ιπποτικό μυθιστόρημα που γράφτηκε στα Καστιλιάνικα στα τέλη του 14ου αιώνα είναι το El Libro del Caballero Zifar.
Όπως αναφέραμε παραπάνω, κατά την διάρκεια του 15ου αιώνα τα ιπποτικά μυθιστορήματα βρίσκονται σε ακμή, αποτέλεσμα των κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών που, εκ των πραγμάτων, επηρεάζουν τις προτιμήσεις των ευγενών. Ένα χαρακτηριστικό της εποχής είναι ότι ο τρόπος πολέμου αλλάζει με την χρήση, για παράδειγμα, των πυροβόλων όπλων. Οι παλιοί ευγενείς (caballeros) δεν μπορούν να προσαρμοστούν εύκολα σε τέτοιες αλλαγές. Επιπρόσθετα, η άνοδος της αστικής τάξης τούς φέρνει σε ένα σχετικά υποδεέστερο κοινωνικό επίπεδο από τους εύπορους εμπόρους. Κατά συνέπεια, ένας μεγάλος αριθμός παλιών ευγενών δεν έχουν πλέον τις ίδιες πολιτικές και στρατιωτικές ευθύνες, όπως άλλοτε. Έτσι, το μόνο που ουσιαστικά απομένει είναι να νοσταλγούν τις «παλιές καλές εποχές» της ιπποσύνης.
Τον ίδιο αιώνα, εξελίσσεται, επίσης, το αισθηματικό μυθιστόρημα, όπου έχει μεγάλη πέραση στους κύκλους των ευγενών και, ειδικότερα, στις γυναίκες της αυλής του βασιλιά. Ωστόσο, όπως σημειώνει ο José-Carlos Mainer στο αισθηματικό μυθιστόρημα αυτής της περιόδου «έπαιζε σημαντικό ρόλο η παλιά γνωστή “ευγενής αγάπη” των cancioneros[2], αλλά ταυτόχρονα και ο μισογυνισμός, ο οποίος δεν ήταν άγνωστος για την εποχή” (58). Το La cárcel de amor (1492) του Ντιέγο ντε Σαν Πέδρο είναι το πιο χαρακτηριστικό δείγμα των μυθιστορημάτων αυτού του τύπου.
Τον 16ο αιώνα, δηλαδή κατά τη διάρκεια της Ισπανικής Αναγέννησης, συναντάμε αρκετά μυθιστορηματικά στοιχεία στα βιβλία των ιστορικών των Ινδιών[3]. Παρά το γεγονός ότι ο κύριος σκοπός των χρονικών που γράφουν δεν είναι η ικανοποίηση των αναγνωστών με φανταστικές αφηγήσεις, αλλά η ενημέρωση των Ισπανών βασιλιάδων σχετικά με τα καινούρια εδάφη, τα βιβλία τους έχουν αρκετά χαρακτηριστικά ενός μυθιστορήματος, όπως οι περιγραφές τόπων και χαρακτήρων, η δραματική αφήγηση των περιπετειών των εξερευνητών και ο συνδυασμός πραγματικών και φανταστικών γεγονότων. Τα έργα Naufragios του Αλβάρ Νούνιεθ Καμπέθα ντε Βάκα και Historia verdadera de la conquista de la Nueva España του Μπερνάλ Ντίαθ ντε Καστίγιο συμπεριλαμβάνονται στα καλύτερα πεζά εκείνης της περιόδου. Τον ίδιο καιρό, τα ιπποτικά μυθιστορήματα φτάνουν στο απόγειό τους με το έργο Amadís de Gaula (Τόμοι I-IV, περ. 1496)[4], αλλά και με τη συνέχειά του Las Sergas de Esplandián (1510)[5] του Γκάρθι Ροντρίγκεθ ντε Μοντάλβο.
Στα μέσα του 16ου αιώνα, συναντάμε για πρώτη φορά έναν διαφορετικό τύπο μυθιστορήματος, το πικαρέσκο[6], με το έργο La vida de Lazarillo de Tormes y de sus fortunas y adversidades. Βασικό διαφοροποιητικό στοιχείο του συγκεκριμένου έργου από όλα τα προηγούμενα είναι ο ρεαλισμός. Ωστόσο, ο Lazarillo αποτελεί ένα διάλειμμα στο μονοπάτι της εξιδανίκευσης, το οποίο συνεχίζουν να ακολουθούν τα μυθιστορήματα μέχρι την εποχή του Φιλίππου του 2ου (1556-1598). Και αυτό συμβαίνει, επειδή το έργο φανερώνει με τον πλέον σαφή τρόπο ότι, την ίδια εποχή που η Καστίλη, ως κορμός της Ισπανίας, βιώνει μια οικονομική άνθιση, διάφορες όψεις της κοινωνικής πραγματικότητας δεν συνταιριάζουν με τις αξίες του Ουμανισμού. Έτσι, ενώ οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να ταξιδεύουν, και νέες ιδέες, βιβλία και χειρόγραφα -κυρίως από την Ιταλία- να κυκλοφορούνται ευρέως, την ίδια στιγμή συνυπάρχουν αναρίθμητοι ζητιάνοι, διεφθαρμένοι και αγράμματοι ιερείς και, σε γενικές γραμμές, μια κοινωνία μετρίου πολιτισμικού επιπέδου. Επιπλέον, δεν πρέπει να ξεχνάμε τη σύγκρουση μεταξύ των ιδεών του Εράσμου του Ρότερνταμ και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ούτε την δράση της Ιεράς Εξέτασης εναντίον οποιουδήποτε μπορούσε να βλάψει την ενότητα της Εκκλησίας ή της ισπανικής Μοναρχίας. Πολύ μακριά από την «ατσαλάκωτη» εικόνα του λογοτεχνικού ήρωα μέχρι εκείνη τη στιγμή, ο Lazarillo ενσαρκώνει την μορφή του αντιήρωα. Ο Χοσέ Κάρλος Μαινέρ σημειώνει εύστοχα ότι το συγκεκριμένο έργο “έβαλε όλον αυτόν τον κόσμο [των μοχθηρών, των κατεργάρηδων, αλλά και των περιθωριοποιημένων] στη λογοτεχνία και, πιθανόν χωρίς να το επιδιώξει, έδωσε φως στους ηττημένους [της ζωής]. Και, πάνω από όλα, έκανε λογοτεχνικά οικουμενική την χρήση της αντωνυμίας «εγώ»[7]” (76).
[1] Η γενική ιδέα που περιγράφει την φεουδαρχία είναι: κατά τόπους άρχοντες (φεουδάρχες), οι οποίοι ζουν μέσα ένα κάστρο, κυβερνούν μια περιοχή, διαθέτουν μεγάλο πλούτο και εκτάσεις γης, δικό τους στρατό, αλλά και υπηκόους που τους υπηρετούν και τους αποδίδουν φόρο (συχνότερα σε είδος, ζωικά και φυτικά προϊόντα) με αντάλλαγμα την προστασία τους από επιδρομές ληστών και ξένων στρατευμάτων.
[2] Κανθιονέρος: Συλλογές τραγουδιών και ποιημάτων.
[3] Αναφερόμαστε, φυσικά, στον Νέο Κόσμο, στις περιοχές της αμερικανικής ηπείρου.
[4] https://www.cervantesvirtual.com/obra/amadis-de-gaula-libros-i-iv-h-1496-seleccion/
[5] https://www.cervantesvirtual.com/obra/las-sergas-de-esplandian-v-libro-amadisiano-1510-seleccion/
[6] Ο συγκεκριμένος τύπος μυθιστορήματος αποκτά την πλήρη μορφή του λίγα χρόνια μετά από το Lazarillo με το έργο Guzmán de Alfarache του Ματέο Αλεμάν. Το Lazarillo είναι στην πραγματικότητα μια ερασμιακή σάτιρα απέναντι στις φαυλότητες ορισμένων μελών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, η οποία σύμφωνα με τον Έρασμο είχε ανάγκη από μεταρρυθμίσεις. Στην πραγματικότητα, ο Λαζαράκος, δεν είναι ένας pícaro (κατεργάρης, απατεώνας), αλλά ένα μικρό αγόρι που υπηρετεί διάφορους κυρίους και επηρεάζεται, σε κάποιο βαθμό, από εκείνους.
[7] Δηλαδή, την τεχνική της αφήγησης σε πρώτο πρόσωπο.